Kwallen kweken voor een aquarium

waar moet je bij de kweek op letten

Belangrijke opmerking:

Zelf ben ik gestopt met de kwallenkweek omstreeks 2008. Het dierenpark waar ik werkte stopte toen met de expositie van kwallen. Deze pagina is dan ook bedoeld om de gegevens, die ik had verzameld, beschikbaar te maken voor mensen die, al dan niet beroepsmatig, kwallen willen kweken.
Ik kan dus geen kwallen leveren een weet ook niet wie dat wel kan.

kompaskwal, Chrysaora hysoscella

De meeste mensen kennen de kwallen als vieze hoopjes slijm op het strand en van de akelig stekende en vooral jeukende gevolgen van het aanraken bij het zwemmen in zee.
Ga je echter duiken dan zie je iets heel anders, een grandioze schoonheid, met zeer elegante bewegingen. Als je dan nog eens in een openbaar aquarium kwallen op je gemak hebt kunnen bekijken, moet je al zeer ongevoelig zijn wil je niet geheel onder de indruk geraken. Dit overkwam mij ook nadat ik bij Aquazoo in Düsseldorf achter de schermen de kwallenkweek mocht bewonderen. Het bleek niet makkelijk om het kweken succesvol te maken en dat intrigeerde me geweldig. Kwallen worden niet erg oud en daarom is het nodig, als je ze wilt exposeren, om voor een goed lopende kweek te zorgen. De blauwpuntkwal wordt iets meer dan een half jaar oud, de oorkwal heb ik anderhalf jaar in leven kunnen houden.
Met veel aandringen kreeg ik de directie van de Zoo waar ik voor werkte zover er ook aan te beginnen. Na bezoeken aan de dierentuin van Berlijn, die een heel goede naam heeft op het gebied van kwallenkweek, heb ik erg veel informatie en ben nog naar een viertal dierentuinen en openbare aquaria geweest waar ook met kwallen wordt gekweekt. Uit alles wat ik heb gezien, heb ik een ontwerp gemaakt hoe ik het wilde gaan doen. Overal zag je slimmigheden en ook wel minder handige oplossingen en daaruit heb ik een keus gemaakt.

Blauwpuntkwal, Phyllorhiza punctata in Berlijn

De bedoeling was om te beginnen met de tropische blauwpuntkwal. Dit dier komt voor in de zee rond Papua Nieuw Gunea. Maar bij een bezoek aan een dierentuin in Nederland kreeg ik het voor elkaar om wat poliepen los te praten van de Oorkwal, Aurelia aurita. Bij het uitpakken van de poliepen, enkele dagen later in het park bleken er al gelijk larven te zijn en daar kon ik mooi op oefenen om ze op te kweken, wat nog gelukt is ook.

Oorkwal, Aurelia aurita, jong

Nu even een noodzakelijke uitleg.
Bij kwallen is de levenscyclus nogal ingewikkeld. Er zijn verschillende stadia. De kwallen zoals je ze kent zijn eigenlijk het voortplantingsstadium. Zij produceren de eieren en spermacellen. Uit de bevruchte eieren komen planula larven, een vrij zwemmende larve, heel klein, die zich aan een vaste ondergrond vasthecht en dan uitgroeit tot een poliep. Deze poliepen kunnen zich vermenigvuldigen, door stukjes weefsel af te scheiden ontstaan nieuwe poliepen. Zo zie je als je in Zeeland gaat duiken vaak onder aan stenen en oesterschelpen hele gordijnen hangen van kleine poliepjes, ze zijn veel kleiner dan een centimeter. De poliepen van de blauwpuntkwal zijn zelfs maar een paar mm groot.
Deze poliepen kunnen larfjes gaan afsnoeren, het strobileren van de poliep, deze larven noemt men ephyrae. De ephyrae kunnen actief rondzwemmen en maken een zwembeweging door de randen samen te trekken. Ze zien er uit als de radertjes van een oud horloge. Deze ephyrae groeien als het goed is uit tot een kwal.

Blauwpuntkwal, Phyllorhiza punctata
Blauwpuntkwal, strobilerende poliepen

De poliepen van de oorkwal produceren een hele stapel ephyrae, de blaupuntkwalpoliep iedere keer maar één enkele ephyra. Het zijn schijfjes die worden afgesnoerd aan de bovenkant van de poliep, ze vallen af en zwemmen als ephyra (kwallenlarf) weg.
Om de poliepen van de oorkwal zo ver te krijgen dat ze gaan strobileren, moet je ze eerst een koude periode, ongeveer 10 °C, geven, gevolgd door een warmte schok 24 °C, anders gaan ze zich alleen maar vermenigvuldigen en krijg je geen ephyrae. Dat de temperatuur de hele cyclus van het kwallenleven beïnvloedt, verklaart ook dat je soms heel veel en soms helemaal geen kwallen ziet.
De kwallen zelf kun je houden op kamertemperatuur, 18 tot 24 °C, enkele dagen warmer of kouder is geen probleem.

Blauwpuntkwal, ephyrae

Blauwpuntkwal, jonge kwal

Blauwpuntkwal, halfwas kwal

Hierboven heb ik beschreven hoe de levenscyclus van de kwallen verloopt. Dit is zoals het volgens het boekje zou moeten. In de praktijk blijken de kwallen er zich weinig van aan te trekken. Zo begon ik in een aquarium met jonge blauwpuntkwallen uit de dierentuin in Berlijn. Na een paar dagen gaat het helemaal fout en sterven de jonge kwalletjes. Waar dit aan lag weet ik nog steeds niet, ik zwaar de pest in, net met veel moeite opgehaald na een reis van honderden kilometers en dan dit.
Na enkele weken zie ik dat de wanden van het betreffende aquarium geheel bedekt zijn met poliepen. Nog een paar weken later beginnen die te strobileren en is het transport dus toch een succes geweest. Blijkbaar kunnen stervende kwallen dus cellen loslaten die in staat zijn zich tot poliepen te ontwikkelen. Van geslachtelijke voortplanting kan hier geen sprake zijn, de dieren waren nog zeer jong. In veel openbare aquaria gaat men er van uit dat de kwallen zich daar geslachtelijk voortplanten, er komen immers nieuwe poliepen. Volgens mij is dit dus helemaal niet zo. Sterke nog, in een openbaar aquarium heb ik nog nooit een kwal met eieren gezien. In zee kom je die regelmatig tegen.

Oorkwal met eieren

De grootste moeilijkheid bij het houden van kwallen is het gegeven dat de dieren altijd moeten blijven zweven in het water. Dit klinkt misschien vreemd, maar als een kwal in stilstaand water terecht komt kunnen de meeste soorten er niet zelf voor zorgen dat ze blijven zweven. Ze zakken naar de bodem en gaan onherroepelijk dood als ze daar enkele uren blijven liggen. Dit komt ook in de natuur voor, Hieronder van twee soorten een ongelukkige kwal die te dicht bij de bodem is gekomen en in een stukje stilstaand water is verzeild. Je ziet het resultaat, de vorm gaat er al heel snel af.

Oorkwal op de bodem

kompaskwal op de bodem

rond aquarium in Lissabon

Om dit uitzakken bij de kweek van de kwallen te voorkomen, zijn er veel oplossingen bedacht. Voor de heel kleine kwallen is het geen groot probleem. Door een kleine stroom luchtbelletjes in een ronde kom of in een trechter vormige bak te laten lopen gaat het water vanzelf stromen en blijven de kwalletjes mooi in oplossing. Dit systeem zie je toegepast op de foto's van de ephyrae van de blauwpuntkwal hierboven. Voor de grotere kwallen is dit systeem ongeschikt. De mogelijkheid bestaat dat er een luchtbel onder de hoed van de kwal terecht komt. Als dit gebeurt zie je dat de luchtbel een gat in het kwallenlichaam veroorzaakt en daardoor naar boven gaat, een verminkte of in het ergste geval een doodgaande kwal achterlatend.
De grotere kwallen worden gehouden in een soort van wasmachines. Door een aquarium van afgeronde hoeken te voorzien kun je met behulp van een pomp een rondgaande waterstroming maken. Hierbij moet je wel oppassen dat de stroming op één punt niet te sterk is anders worden de kwallen uit elkaar gerukt als ze te dicht langs komen. Een heel erg mooi en duur uitgevoerd rond aquarium zie je hierboven, opname gemaakt in Oceanário de Lisboa (Lissabon, Portugal).

Hieronder nog twee oplossingen voor het probleem. Ze werken allemaal goed.

aquaria met afgeronde bodems tijdens schoonmaak

aquaria met afgeronde bodems in gebruik

aquaria met afgeronde kanten

mangrovekwal, Cassiopea xamachana

Er is één kwal die zich van dit hele verhaal niets aantrekt, de mangrove kwal Cassiopea xamachana. In het Engels: Upside down jelly. Dit dier ligt op de grond met zijn hoed en ligt dus eigenlijk op zijn rug. Af en toe maakt hij ook de zwembeweging maar dit drukt hem alleen maar vaster op de grond, wel voorziet hij zich op deze manier van vers omgevingswater. Heel uitzonderlijk gaat deze kwal ook een eindje zwemmen.

mangrovekwal, Cassiopea xamachana

Het voer van de kwallen in de kweek bestaat uit de larven van het pekelkreeftje Artemia spec. Bij mijn bezoek aan de dierentuin van Berlijn, kreeg ik de informatie dat je de kleine ephyrae met Brachionus, een eencellige, moet voeren en als de ephyrae wat groeien dan ook artemia. Voor de kweek van de brachionus heb je algen nodig, dus eerst een algenkweek opzetten en brachionus kweken voordat je aan kwallen kunt beginnen. Dat heb ik ook gedaan, maar na enkele maanden zie ik in sommige aquariums kwallen larven verschijnen en ook groeien zonder dat daar brachionus in wordt gevoerd. Met de omslachtige kweek van algen en brachionus ben ik dan ook gestopt en er zonder met alleen artemia gaat het minstens net zo goed.

In Nederland komen verschillende soorten voor. Een aantal hiervan laat ik je hier zien.

Zeepaddestoel, Rhizostoma pulmo

haarkwal, Cyanea

kompaskwal, Chrysaora hysoscella

oorkwal, Aurelia aurita